گنبد گلدسته و ضریح سازی اسدی احمدی انگالی در برازجان بوشهر

تاریخچه پیدایش و ساخت گنبد به زمان پیامبر اکرم (ص) بر می‌ گردد. در اوایل ظهور اسلام تمامی مساجدی که ساخته شده بود گنبد نداشتند و اعتقاد داشتند که در زمان عبادت نباید سقفی بین نمازگزار و خدا باشد. اما با گذشت زمان با توجه به تغییرات آب و هوایی، گرما و سرما و باران مسلمانان تصمیم گرفتند تا برای مساجد سقفی بنا کنند.

مؤذن از همان آغاز اسلام جايگاه مخصوصي داشته، همچنانكه "بلال" در زمان پيغمبر اكرم (صلی الله علیه وآله) بر بلندترين بامهاي منازل يا بر روي استوانه‌اي مي‌رفت و اذان مي‌گفت؛ ولي در كل مي‌توان گفت: فكر اينكه مؤذن در محل مرتفعي اذان بگويد، مسلمين را بر اين داشت تا براي مؤذن جايگاه مخصوصي كه بلندتر از مسجد، متصل يا نزديك به آن باشد بسازند، تا هميشه در آنجا اذان بگويد. از این رو برای مسجد گلدسته یا مناره ساخته شد.ظاهرا مناره كمي پس از ظهور مساجد به وجود آمد؛ ولي مي‌توان دوران ظهور آن را در عصر اموي دانست. به طوريكه از متون تاريخي برمي‌آيد، ظاهرا اولين ماذنه ای كه به شكل مناره‌هاي فعلي ساخته شده، ماذنه مسجد جامع "بصره" بود كه آن را "زياد بن ابيه" در سال"44" يا "45" هجري در موقعي كه از طرف "معاويه" والي آنجا بود بنا نمود. (1) "سمهودی" معتقد است در خانه "عبدالله بن عمر" که سمت قبله مسجد قرار داشت ستونی وجود داشت که بلال بالای ان رفته و اذان میگفت. (2) البته این ماذنه ستون بوده است نه مناره.

نکات اساسی قبل از سفارش گنبد و گلدسته از جمله فاکتور های مهمی است که برای سفارش هرنوع گنبد و گلدسته است که در این مقاله به آن پرداخته ایم. گنبد و گلدسته هم مثل خیلی از صنایع دارای یکسری ریزه کاری ها در ساخت و فروش می باشد که بصورت چند نکته بیان خواهد شد.د.ممکن است جواب سوالاتی درهمین زمینه باشد . مهم ترین نکته در سفارش گنبد این بوده که حتما گنبد های بالای 6 متر باید نقشه و برآورد مهندسی داشته باشد.

متأسفانه هنوز بعضي از معماران عزيز از فلسفه گنبد و گلدسته، اطلاع ندارند؛ هنوز از رمز پردازيهاي مسجد، بي خبرند؛ هنوز نمي دانند که محراب، نمادي در غار حراست و هنوز … وآن وقت براي طراحي مسجد، قلم مي زنندگنبد در مکتب معماري مسلمانان، معنايي از هدف و جايگاه رسيدن به هدف، يعني الله را دارد. کارشناسان براي گنبد و گلدسته که يکي از اصلي ترين رمز پردازي ها در مساجد است، رموز و دلايل خاصي را مطرح کرده اند؛ بعضي مي گويند که گنبد مانند سرانسان است و دو گلدسته، مانند دو دست که به حالت التجا و التماس و خواهش در کنار سر، رو به آسمان و رو به ذات اقدس الهي بلند شده است؛ مانند کسي که دست هايش را در جلوي سر و صورت، حتي از سر بالاتر هم برده است و دعا مي کند گرچه اين تشبيه جالبي است، امام فلسفه ي اصلي گنبد و گلدسته، فراتر از اين است و علاوه بر اين، اهل تسنن که يک گلدسته در مساجد مي سازند ، مطلب فوق را تا حدي بي اعتبار مي کند. بعضي از صاحب نظران، گلدسته ها را عامل ايستايي و ايستادگي در کنار ايوان هاي بلند، براي حفظ ايوان ها مي دانند تا از در رفتگي ايوان ها جلوگيري شود. گرچه وجود گلدسته ها تا حدودي براي حفظ ايوان ها بي تأثير نيست، ولي دليل اصلي اجراي گلدسته، آنهم دو تا نمي باشد؛زيرا ما ايوان هاي رفيع و بسيار بلندي را مي بينيم که بدون داشتن گلدسته در کنارشان، صدها سال بدون هيچ عيبي دوام آورده و حتي تعداد زيادي زلزله را هم پشت سر گذاشته اند؛ مانند ايوان بلند شبستان اصلي مسجد امام کرمان، ايوان هاي بلند حضرت ثامن الحجج(ع) در مشهد در واقع، معمار خوش ذوق و متبحر ايراني، با گذاشتن پايه هايي قطور، آن هم به طور مخفي، در کنار ايوان هاي بلند نياز خود را در مواقع غير ضروري، آن هم به صورت ارزان تر، حل نموده است.پس اين مطلب هم نمي تواند دليل اصلي اجراي گلدسته ها باشد. عده اي ديگر گنبد و گلدسته را شاخص هايي بلند براي ديد، شکوه سازي و راهنمايي از دور دانسته اند؛ ولي آن چه در بحث گنبد و گلدسته بايد در نظر داشت، اين است که طبق نظر پيش کسوتان معماري، ايده آل قضيه در عناصر معماري اين است که هر عنصري در معماري، بايد هم عملکرد و هم زيبايي داشته باشد. مطالب فوق، گرچه لازم و تا حدي درست است، ولي کافي نيست و دلايل ديگري مکمل دليل اخير است و از طرفي، اگر تنها چنين باشد، فقط يک تک مناره هم مي تواند مسئله ديد و راهنمايي به طرف مسجد را حل کند و ديگر نيازي به ساخت گنبد و مناره اي ديگر نيست. بعضي ديگر، گنبد و گلدسته را براي قبله يابي مي دانند در مکتب تشيع، خطر عمود منصف بر خط واصل دو گلدسته را ، تأمين کننده جهت قبله مي دانند. در مکتب معماري اهل تسنن، خط گذرا از گنبد و گلدسته (تک گلدسته)، جهت قبله را معلوم خواهد کرد. رمز پردازي فوق، درست است و در بسياري از جاها، اجرا گرديده است؛ اما هنوز علت دو گلدسته بودن در مذهب تشيع و تک گلدسته بودن در مذهب تسنن ارائه شده است.