انواع فرش از نظر جنس الیاف و پرز و چله

چله و پرز زیربنای فرش، چله و نخی که برای بافت فرش به کار برده می‌شود، پرز گفته می‌شود. پرز در بعضی فرش‌ها بلند و پرپشت استفاده می‌شود و در بعضی فرش‌ها بسیار کوتاه تا نقشه فرش جلوه بیشتری پیدا کند و بهتر دیده شود. چله فرش معمولاً با پشم، پنبه یا ابریشم و گاهی ترکیبی از دو جنس نخ تهیه می شود که به آن چله کشی می گویند. نخ پنبه، پشم و ابریشم برای بافت زمینه فرش به کار برده می‌شود. موی بز یا شتر نیز برای بافت زمینه کاربرد دارد. نخ های بافت زمینه روی چله، تشکیل شده از نخ هایی که بر روی تار و پود گره زده میشود. تار تار به نخ‌های عمودی گفته می‌شود که از بالا تا پایین فرش کشیده شده است. وجود تار برای حفظ ساختار فرش ضروری است، چون گره‌ها دور تار زده می‌شود. پود نیز بین رشته‌های تار قرار می‌گیرد تا گره‌ها را ثابت نگه دارد. انتهای آزاد نخ‌های تار ریشه فرش را تشکیل می‌دهد. پود کاربرد پود ثابت نگه داشتن گره‌ها است. نخ پود قبل و بعد از هر رج گره از بین تارها رد می‌شود و قالیباف با شانه محکم روی پود می‌کوبد تا ردیف گره‌ها محکم شود و فرش بافت منسجمی پیدا کند. انواع نخ در فرش های دستبافت و ویژگی های آنها تمام رشته­ هایی که به عنوان تار، پود و یا گره در فرش استفاده می­شوند فارغ از نوع آن (ابریشم، کرک، پشم و یا نخ پنبه) قبل از هر کاری ریسیده می ­شوند. البته نخ­هایی که در صنعت فرش به کار گرفته می­شوند بیشتر از این چهار نخی هستند که ما آورده­ایم، مانند ویسکوز، آکریلیک، ابریشم مصنوعی و . . . که معمولا درصنعت فرش ماشینی استفاده می­شوند. ریسندگی نخ نکات حائز اهمیت زیادی دارد که برای نمونه می­توان به جهت تابیدن دوک نخ­ریسی اشاره کرد. اگر جهت حرکت دوک نخ­ریسی موافق حرکت عقربه­های ساعت باشد، رشته مورد نظر مانند حرف S انگلیسی بافته می­شود که به اختصار به آن S می­گویند. اگر جهت حرکت دوک نخ­ریسی خلاف عقربه­های ساعت باشد به آن Z می­گویند. رشته ­های ریسیده شده را بعد از ریسندگی (معمولا خلاف جهت ریسندگی) به یکدیگر میتابانند و نخ مورد نظر خود را تولید می­کنند که تعداد رشته­هایی که به یکدیگر تابیده می­شود بسته به نوع کار متفاوت خواهند بود. هر چه تعداد رشته ها بیشتر باشد نخ مورد نظر ضخیم تر خواهد بود. نخ­ها به دو دسته ترکیبی و غیرترکیبی تقسیم می­شوند که نخ­های ترکیبی معمولا برای فرش­های ماشینی استفاده می­شوند. در نخ­های ترکیبی از نخ­هایی مانند ویسکوز، آکریلیک و پلی­پروپیلن استفاده می­شود که بنا به رنگ و ضخامت و چند لا بودن نخ­ها و موارد استفاده آن­ها، ترکیب­های متفاوت و متنوعی به دست می­آید. نخ­های ابریشمی مصنوعی یا پلی استر فیلامنت اصلا پرز دهی ندارند و آنتی باکتریال نیز میتواند باشد، به هیچ عنوان بو نمی دهد، که این گونه فرشهای ماشینی را می توان در تولیدات فرش فرهی به وضوح مشاهده نمود. نخ­های غیر ترکیبی که معمولا طبیعی هستند، برای فرش­های دستباف استفاده می­گردند و انواع گوناگونی دارند که می­توان به موارد زیر اشاره کرد: ابریشم، کرک، پشم، نخ (پنبه) که به توضیح اجمالی این موارد اشاره خواهیم کرد. ابریشم نخ ابریشمی از پیله کرم ابریشم به دست می­آید که از نظر استحکام و مقاومت چندین برابر نخ­های پشمی و نخی دوام دارد و از نظر قطر بسیار نازک و لطیف است. بافت فرش به وسیله نخ ابریشمی بسیار زمان­بر بوده و کاری بسیار پر مشقت است. به علت نازکی بسیار زیاد این نخ­ها نسبت به نخ­های پشمی، تعداد رج­های بافته شده در فرش ابریشمی بسیار بیشتر از فرش­های پشمی است. معمولا فرش­های تمام ابریشمی رج‌شماری بالای 65 دارند و به همین علت با قیمت بالایی نیز عرضه می شوند. از دیگر نکاتی که می­توان در فرش­های ابریشمی اشاره کرد، نرمی و لطافت مثال زدنی آن­ها است. ابریشم نسبت به سایر نخ­ها مانند پشم و یا نخ نرم­تر است و برای برجسته نشان دادن طرح و نقش از آن استفاده می­شود. پشم یا کرک بعد از بافت فرش ارتفاعی در حدود 1سانتی­متر از تار و پود فاصله می­گیرند ولی نخ ابریشمی که در فرش کار میشود به علت نرمی و عدم استقامت به اصطلاح روی کار می­خوابد و ظاهرا ارتفاعی کم­تر از پشم و نخ از خود نشان می­دهد و بعد از اتمام کار، فرش به صورت برجسته دیده می­شود که به صورت گل ابریشم در فرش­هایی مانند کاشان و تبریز استفاده می­شود. به غیر از نرمی و برجستگی کار، رنگ و لعابی که نخ ابریشمی به کار می­دهد بسیار زیبا و چشم نواز بوده و علاوه بر برق و جلایی که به فرش می­دهد، باعث می­شود فرش در چشم بیننده به صورت رنگارنگ دیده شود. اگر شما از طرف خواب فرش به آن نگاه بکنید یک طیف رنگی ملاحظه می­کنید که با رفتن به سمت دیگر فرش و نگاه به آن، رنگ دیگری از فرش در چشم شما پدیدار می گردد که این نکته نیز از جذابیت­های منحصر به فرد فرش تمام ابریشمی خواهد بود. فرش­های تمام ابریشم قم، تبریز و اصفهان از نمونه­های بسیار زیبا و شاهکار فرش ایرانی می­باشند. البته معمولا بهترین نوع بافته های تمام ابریشم مربوط به قم میباشد. کرک در اصطلاح امروزی به پرز فرش­هایی که با پشم خیلی خوب و مرغوب بافته می­شوند کرک می­گویند. این مطلب خیلی صحیح نیست. چرا که در اصل کرک به موی زیر دست شتر اتلاق می­شود که به ندرت می­توان آن­را تهیه کرد. شاید برخی معتقد باشند که کرک به موهای نرمی گفته می­شود که در حین شانه کردن بدن گوسفند، بز و یا شتر به دست می­آید. اگر این تعریف را نیز درست بدانیم میزان کرکی که به دست می­آید بسیار کم است و با آن نمی­توان این حجم از فرش کرک را در کشور تولید کرد. به علت جنس مرغوب و کم بودن این نوع پشم نسبت به پشم­های موجود، فرشی که با پرز کرک بافته می­شود از کیفیتی بهتر، ظرافتی بیشتر و قیمتی بالاتر برخوردار است. پشم نخ پشمی مرسوم­ترین و رایج­ترین نخ در صنعت فرش بوده است که امروزه هم بسیار کاربرد دارد. از این نوع نخ که از ریسیدن پشم گوسفند به دست می­آید، در بافت فرش و تابلو فرش استفاده می شود که یکی از موارد مهم در خرید تابلو فرش می باشد. امروزه بیشتر فرش­های عشایری و بختیاری از این نوع نخ تهیه می­شوند. برخی از فرش­های عشایری که در کردستان و سنندج بافته می­شوند ارگانیک هستند. به این معنی که رنگ پشم آن­ها گیاهی بوده و پشم آن­ها دستریس می­باشند که این فرش­ها از لحاظ سلامت و بهداشت بسیار سالم و طبیعی و سازگار با محیط زیست هستند. پشم گوسفندان ایرانی معمولا ضخیم هستند که به همین علت، زبری و استحکام خیلی زیادی دارند و این خصوصیات برای تولید فرش بسیار مناسبند. عوامل گوناگونی در کیفیت پشم به دست آمده تاثیرگذارند، مانند: نژاد گوسفند، سن گوسفند، زمان چیدن پشم و . پشم گوسفندانی که در بهار چیده شده باشد با کیفیت­تر از پشم گوسفندانی است که در فصل پاییز چیده می­شوند. البته خود فصل بهار نیز به مناطق مختلف کشور بستگی دارد. برای مثال بهار در استان فارس تقریبا از اواسط اسفند آغاز می­شود ولی بهار کردستان از اردیبهشت ماه آغاز می گردد. علاوه بر این موارد نوع چرای گوسفندان نیز در کیفیت پشم آن­ها تاثیر دارد. پشم گوسفندانی که در کوهستان و مناطق معتدل چرا کرده باشند، کیفیت بالاتری نسبت به پشم گوسفندانی که در مناطق مرطوب و دشت چرا می­کنند دارند. پشم سفید گوسفند نسبت به سایر پشم­ها، از رنگ‌پذیری بهتری برخوردار است. البته که پشم سفید خالص به جز نژاد خاصی در سیستان نداریم. بلکه رنگ اصلی پشم به رنگ زرد کم­رنگ یا نخودی است. از پشم برای بافت فرش به عنوان پرز و یا گوشت فرش استفاده می­شود ولی در برخی از نقاط ایران مانند عشایر و ایلیات از پشم به عنوان تار و پود فرش نیز استفاده می­کنند. پود را برای بهتر دیده شدن رنگ می­کنند که برای این کار پنبه بسیار مناسب است و رنگ را به خوبی به خود جذب می­کند و بعد از رنگرزی از جمع­شدگی محفوظ می­ماند. البته خود رنگ پودها بسته به رنگ اصلی فرش ممکن است متفاوت باشد و می­توان به صورت سفارشی آن­ها را رنگ کرد. در بحث نگه­داری و حفاظت از فرش­هایی که با نخ پنبه­ایی بافته می­شوند این نکته لازم به ذکر است که رطوبت و قرار گرفتن فرش در فضای نمور باعث آسیب­دیدگی و از بین رفتن پنبه می­شود