مقدمه: بيماري شاربن كه در انسان به آن سياهزخم ميگويند بيماري عفوني و مشترك بين انسان و حيوانات است. كه به آن بيماري پشم ريسان، تب طحال و كفگيرك نيز گفتهمي شود. بيماري در حيوانات بيشتر در پستانداران مانند گاو، گوسفند، بز، شتر، بز كوهي، و ساير علفخواران ديده ميشود. اگر انسان در تماس با حيوانات مريض و آلوده قرار گيرد و يا با بافت هاي آلوده آنها ( مانند گوشت، احشاء و پوست ) در تماس باشد ميتواند به اين بيماري دچار شود. به علت قدرت كشندگي باكتري عامل اين بيماري يكي از معروفترين عوامل بيماريزايي است كه در عمليات تروريستي مورد استفاده قرار گرفته است. عامل بيماري شاربن چيست؟ عامل بيماري شاربن باكتري گرم مثبت ميله اي شكل به نام باسيلوس آنتراسيس است. اين باكتري در بيرون از بدن حيوانات دور خود پوستهاي تشكيل ميدهد كه به آن هاگ ميگويند. هاگ باكتري نسبت به شرايط محيطي بسيار مقاوم بوده و مي تواند دهها سال در محيط و درون خاك زنده بماند و بعد از ورود دوياره به بدن انسان يا حيوانات باعث بيماري شود. آيا اين بيماري در ايران شايع است؟ شاربن ( سياه زخم) از دير باز در كشور ما شايع بوده و خسارات و تلفات زيادي در انسان و جمعيت دامي كشور ايجاد مي كرد بطوريكه در اواخر جنگ جهاني دوم حدود يك ميليون راس گوسفند در ايران در اثر شاربن تلف شد. ولي با اقدامات وسيع و مؤثر سازمان دامپزشكي براي پيشگيري از اين بيماري، ابتلا و تلفات در سالهاي اخير به شدت كاهش يافته و به حدود 100 راس در سال رسيده است. در بسياري از استان هاي كشور اين بيماري بيش از ده سال است كه در جمعيت انساني و دامي گزارش نشده است. اما هنوز در برخي از استان ها و مناطق به صورت موردي و اتفاقي ديده ميشود. وضعيت بيماري در جهان چگونه است؟ در حال حاضر در برخي كشور هاي افريقايي بيماري بسيار شايع است. در برخي كشورهاي آسيايي نيز بيماري بومي بوده و گاهي ديده ميشود. در كشور هاي آمريكايي و اروپايي بيماري موردي و نادر است. در تعداد كمي از كشورها از جمله مصر سالها است كه بيماري گزارش نشده است. سياه زخم چگونه به انسان و حيوانات منتقل مي شود ؟ شاربن يا سياه زخم از شخص به شخص يا از دام به دام منتقل نمي شود. ولي چون هاگ باكتري عامل بيماري به مدت طولاني در خاك زنده مي ماند، حيوانات در هنگام چرا در مراتع آلوده، مبتلا مي شوند. انسان از طريق تماس و يا مصرف فراودهاي دامي خام يا فراودهايي كه خوب پخته نشده باشند و همچنين ضايعات و ترشحات حيوانات الوده و يا خاك آلوده آلوده مي شود. البته احتمال انتشار آلودگي بوسيله بيو تروريست نيز وجود دارد. نشانه هاي بيماري در دامها چيست؟ با مشا هده موارد زير در يك گله به وقوع شاربن مشكوك مي شويم: دام به مرگ سريع از پاي در امده، و لاشه در مدت كوتاهي (حد اكثر 2 ساعت) باد مي كند سپس از منافذ بدن خون قيري رنگ خارج خارج شده كه منعقد نمي شود. وجود سابقه بيماري در محل و مشاهده موارد فوق الذكر در اوايل بهار احتمال وقوع بيماري را افزايش مي دهد. بيماري در حيوانات عمدتاً به شكل گوارش است مگر اينكه عامل بيماري به صورت عمدي اسپري شده باشد كه در اين صورت لاشكال ديگر بيماري مشاهده مي شود. حيوان مبتلا عمدتاً بايك مرگ سريع از پاي در مي آيد به شكلي كه دامدار اغلب با لاشه مرده دام رو به رو مي شود. لاشه دام تلف شده در اثر شاربن در يك دامداري صنعتي نشانه هاي بيماري در انسان چيست؟ در انسان سياه زخم به سه شكل: پوستي، تنفسي و گوارشي مشاهده مي شود. شكل پوستي: حدود 95% ابتلاء در انسان به شكل پوستي است. در 2-1 روز اول به شكل جاي نيش حشرات ظاهر مي شود كه داراي خارش است، سپس همانند تاول هاي ناشي از سوختگي در اثر آب با محتويات مانند خونابه ظاهر مي شود كه فاقد درد است در مرحله بعدي وزيكول پاره شده و به زخمي به وسعت 3-1 سانتيمتر تبديل مي شود. مركز زخم سياه رنگ و حاشيه آن برامده و پر خون است. در صورتي كه اقدامات درماني انجام نشود، در حدود 20% از افراد مبتلا به فرم پوستي، ادامه بيماري منجر به مرگ مي شود. شكل تنفسي: در اين شكل، نشانه هاي مهم بيماري شبيه يك سرما خوردگي عادي شامل گلودرد، تب خفيف، درد عضلات و كسالت است. سپس نشانه ها پيشرفت كرده و با علائم مشكلات تنفسي و شوك سبب مرگ مي شود . شكل گوارشي: بيشتر در اثر مصرف گوشت آلوده به ميكروب ايجاد مي شود. بصورت التهاب لوله گوارش ، تهوع، از دست دادن اشتها، استفراغ، تب، درد شكم، استفراغ خوني و اسهال مشاهده مي شود. يك مورد زخم شاربني بر روي انگشت ( خراسان شمالي ) براي پيشگيري از بيماري در دامهاي خود بايد چه كار بكنم؟ 1 – در مناطقي كه بيماري در سالهاي قبل مشاهده شده است براي پيشگيري از بيماري بايد واكسيناسيون شاربن در دام ها انجام شود.
2 – آلودگي محيط در شيوع بيماري شاربن اهميت بسيار زيادي دارد بنابراين جلوگيري از آلودگي محيط يكي از راههاي بسيار مهم كنترل بيماري است. و چون دام آلوده در آلودگي محيط اهميت خاص دارد بنابراين برخورد صحيح با دامهاي آلوده باعث جلوگيري از آلودگي محيط خواهد شد. لذا لازم است دامي را كه مبتلا به شاربن ميشود و تلف ميگردد به نحو شايسته دفن گردد. لازم به ذكر است كه باكتري در داخل بدن دامي كه تلف شده است به صورت باكتري بدون هاگ ميباشد كه بسيار حساس است و زود از بين ميرود. اما در بعضي روستاها معمول است كه پوست دام تلفشده را ميكنند. اگر لاشه باز شود و يا پوست آن كنده شود باكتري موجود در بدن دام با هوا تماس پيدا ميكند و به حالت هاگ و مقاوم درميآيد و ميتواند دهها سال در محيط زنده بماند و دوباره باعث بيماري گردد.
آيا واكسن و درمان براي افراد مبتلا به شاربن وجود دارد؟
در بازار واكسن شاربن براي تزريق به افراد وجود ندارد. با اينهمه در بعضي كشورها اين واكسن براي افراد خاص مانند پرسنل نظامي كه در مناطق پرخطر خدمت ميكنند موجود است.
شاربن بخصوص شكل پوستي آن قابل درمان است. با اينهمه اگر در شكل گوارشي و تنفسي بيماري سريع تشخيص داده نشود اغلب منجر به فوت ميگردد.
آيا دام بيمار را مي توان درمان كرد؟
اگر دامي به شكل حاد و شديد بيماري مبتلا نشود، با تزريق آنتي بيوتيك البته زير نظر دامپزشك احتمال بهبود بسيار بالا است. با اينهمه در بعضي از كشورها براي جلوگيري از آلودگي محيط كه در اثر زندهماندن حيوان اتفاق ميافتد و براي كنترل و ريشهكني بيماري از درمان دامهاي آلوده اجتناب ميكنند و دامهاي آلوده را از بين ميبرند.
چگونه لاشه دام شاربني را دفن كنيم؟
باكتري شاربن كه در داخل بدن دام تلف شده وجود دارد از نوع باكتري بدون هاگ و حساس ميباشد. به عبارت ديگر اين باكتري از نوع رويشي است و تا زماني كه لاشه باز نشده است به شكل هاگ و مقاوم در نميآيد. بنابراين نبايد لاشه شاربني را كالبدگشايي كرد. اگر لاشه شاربني كالبدگشايي نشود و پوست آن نيز كنده نشود با گنديدگي لاشه باكتريهاي درون لاشه نيز از بين ميروند. اما دامي كه در اثر شاربن تلف شده است معمولا ترشحات خوني نيز از بدنش خارج ميشود كه اين ترشحات نيز داراي مقداري باكتري است. لذا مطمئنترين راه جلوگيري از آلودگي محيط، سوزاندن اينگونه لاشهها است. لاشه و متعلقات آنرا در گودالي انداخته وبا استفاده مواد سوختني و وسايل مناسب مي سوزانيم، به شكلي كه كاملاً تبديل به خاكستر شود.
و يا آنها را در همانجا در زمين دفن كنند براي دفن لاشه گودالي به عمق حدود 2 متر ( متناسب با جثه دام) حفر كرده لاشه، خونابه هاي مترشحه و خاك ها زير آن ونيز خاك هاي زير لاشه تاعمق حداقل 30 سانتيمتر را در گودال ريخته روي آن فرمالدييد 40% با رقت 10% به اندازه كافي ريخته و سپس روي آن را با خاك و سنگ بطور كامل مي پوشانيم.و روي آن بايد مقداري آهك روي آنها پاشيده شود.
در بعضي از كشورها روي لاشهاي كه تلف شده است روي زمين يا هنگام دفن، فرمالين ميريزند. فرمالين باعث ميشود كه باكتريهاي سطحي از بين برود و پوست حيوان نيز تثبيت شده و به مدت طولاني سالم بماند. سالم ماندن پوست باعث جلوگيري از پاشيدگي لاشه و تماس باكتريها با هوا و هاگدار شدن آنها
ميشود و باعث ميشود كه باكتريهاي بدون هاگ كه در داخل لاشه هستند كاملا از بين بروند. فرمالين همچنين سبب ميشود كه مگسها و پشهها از لاشه دور بمانند. با اينهمه گزارشاتي موجود است كه نشان ميدهد كه فرمالين نميتواند جلو حمله مگسها و پشهها به لاشه را بگيرد.
در بعضي از كشورها روي لاشه شاربني يك لايه قيرگوني ميكشند و لاشه در همان محل مانده و بعد از چندماه كه پوسيد و باكتريهايش از بين رفت آن را دفن ميكنند.
در صورتي كه دفن لاشه در محل امكانپذير نبود بايد آن را با رعايت احتياط كامل به جاي مناسب براي دفن حمل كرد. هنگام حمل و نقل بايد لاشه در دو لايه پلاستيك پوشانده شده و سر آن بسته باشد تا ترشحات محيط و كاميون را آلوده نكند.
آيا آزمايشي هست كه نشان دهد كه فرد يا دام در معرض شاربن قرار گرفته است؟
خير. چنين آزمايشي وجود ندارد.
آيا اگر فردي در معرض سياه زخم قرار گرفت بايستي قرنطينه شود و يا ديگر افراد فاميل لازم است آزمايش شوند؟
خير. شاربن از فردي به فرد ديگر منتقل نمي شود، لذا قرنطينه لازم نيست. مگر آنكه ديگر افراد تحت تأثير همان منبع آلودگي قرار گيرند.
راههاي درمان افراد مبتلا به شكل هاي پوستي، تنفسي و گوارشي بيماري چيست؟
با مراجعه به پزشك واستفاده از آنتي بيوتيك هاي مؤثر مانند پني سيلين و داكسي سايكلين و كينولون ها فرم هاي پوستي به راحتي درمان مي شوند در فرم هاي تنفسي و گوارشي نيز اگرچه ميزان مرگ و مير بالاست، اما درمان سريع و به موقع در كاهش ميزان تلفات مؤثر است.
هنگام برخورد و يا اطلاع از مورد مشكوك به شاربن اولين و مهمترين اقدام لازم چيست؟
به محض برخورد و يا اطلاع از مورد مشكوك به شاربن بايد به نزديكترين واحد دامپزشكي منطقه اطلاع داده شود.