بيماري هاري چيست؟
بيماري هاري بيماري ويروسي و يكي از مهمترين بيماريهاي مشترك بين انسان و حيوان است كه پستانداران ميتوانند به آن مبتلا شوند. ويروس هاري در دستگاه عصبي رشد و ضايعه ايجاد ميكند. بنابراين بيماري عصبي محسوب ميگردد.
چگونه دام بيمار را بشناسيم؟
بيشتر علائم باليني كه در بيماري هاري رخ ميدهد به ايجاد تورم توسط ويروس در مغز، نخاع و ريشههاي عصبي مربوط ميگردد. به طور كلي علائم باليني در حيوان به دو شكل ظاهر ميشوند :
1- شكل خشمگين يا ديوانه كه در اين نوع از بيماري حيوان عصبي شده و به ساير حيوانات حمله ميكند.
2- شكل فلجي كه حيوان فلج و آرام شده و معمولاً در يك گوشه پناه ميگيرد.
بنابراين تغيير در رفتار طبيعي حيوانات بايد بعنوان آلودگي به هاري در نظر گرفته شود.
به عبارت ديگر مثلاً اگر شغال يا روباه به انسان حمله كند يا با مشاهده انسان فرار نكند اين يك تغيير در رفتار طبيعي حيوان محسوب ميگردد و بايد بعنوان نشانهاي از بيماري در نظر گرفته شود و همچنين است اگر خفاش در روز پروار كند.
بيماري هاري از چه زماني شناخته شده است؟
مطالعه متون كهن تاريخي و پزشكي نشان ميدهد كه انسان از ديرباز با سگ هار آشنا بوده و براي جلوگيري از گزش انسانها توسط آنها، قوانين و مقرراتي وضع كرده بود و براساس اين قوانين و مقررات صاحبان سگها موظف بودند تا با بستن و قلاده كردن سگها، آنها را مهار كنند و عواقب عدم مهار سگ خود را بپذيرند.
با اينهمه در آن ايام انسان از عفوني بودن و مشترك بودن بيماري هاري بين انسان و حيوان آگاه نبود و بيشتر به صدماتي كه سگهاي خشمگين در اثر گزش به انسان وارد مينمودند توجه داشت. اما با تحولاتي كه در قرن هيجدهم در زمينه علم همهگيريشناسي پديد آمد كمكم عفوني و مشترك بودن بيماري شناخته شد و كنترل و درمان بيماري، بيش از زخم حاصل از گزش اهميت پيدا كرد.
گسترش و خسارات بيماري هاري در جهان چگونه است؟
بيماري هاري در بيشتر كشورهاي آسيا و آفريقا بومي است و بيشترين خسارات و تلفات در اثر بيماري در اين دو قاره مشاهده ميشود و تلفات انساني آن در جهان سالانه حدود 55 هزار نفر تخمين زده ميشود. از طرف ديگر حدود 99 درصد از اين تلفات در كشورهاي در حال توسعه يا عقب مانده و بيش از 99 درصد در اثر گزش سگ هار پيش ميآيد.
حدود 56 درصد از تلفات انساني در اثر هاري در قاره آسيا و 44 درصد در قاره آفريقا رخ ميدهد و تلفات در ساير قارهها قابل توجه نيست. در قاره آفريقا و آسيا خسارات سالانه بيماري هاري به دامها حدود 3/12 ميليون دار تخمين زده ميشود.
بيشتر خساراتي كه بيماري در آمريكا وارد ميكند شامل هزينههاي پيشگيري در افراد حيوانگزيده است و تقريباً تمامي آن به گاز گرفتگي توسط حيوانات وحش و پيشگيري در افراد در معرض خطر مربوط ميشود. اين هزينهها سالانه حدود 300 ميليون دلار است.
در آمريكاي مركزي و جنوبي در سال 1985 ميزان تلفات سالانه گاو و گوساله در اثر هاري حدود 100 هزار راس و ميزان خسارات سالانه حدود 30 ميليون دلار تخمين زده شد.
در جهان سالانه بيش از يك ميليارد دلار صرف پيشگيري از بيماري هاري ميشود.
در ايران تلفات انساني هاري سالانه حدود 2 الي ده نفر است، اما خسارات و تلفات دامي نوسان زيادي دارد و ممكن است 200 راس گاو و گوساله را شامل شود اين بيماري در سال 1387 در استان سمنان باعث آلودگي گلهاي با حدود يكصد شتر گرديد.
حيوانات حساس و مخازن بيماري كدامند؟
حيوانات گوشتخوار اهلي و وحشي و خفاشها مخزن ويروس بيماري هاري محسوب ميشوند كه ميتوانند بيماري را به ساير پستانداران از جمله انسان و دامهاي اهلي منتقل كنند.
معمولاً انسان ميزبان پايان براي ويروس محسوب ميشود و انتقال از انسان به انسان و ساير حيوانات نادر است.
در اروپا روباه قرمز مهمترين مخزن بيماري محسوب ميگردد. لذا در كشور فرانسه براي كنترل بيماري در روباه قرمز از سال 1986 الي 1995م. حدود 261 ميليون دلار هزينه گرديده است كه بيشتر مربوط به تجويز واكسن خوراكي براي اين حيوان ميباشد.
چگونه بيماري منتقل ميشود؟
سگ و ساير حيوانات گوشتخوار كه مبتلا به بيماري ميشوند ويروس بيماري را همراه ترشحات بزاقي به بيرون دفع ميكنند و در بيشتر موارد اين ويروس از طريق گزش حيوان هار، وارد بدن انسان و ساير دامهاي اهلي ميشود. ويروس هاري وارد خون حيوان بيمار نميشود بنابراين ويرمي در اين بيماري موجود نيست.
با اينهمه ويروس به صورت متناوب همراه بزاق و ادرار دفع ميشود و در مايع مغزي نخاعي و در بعضي ديگر از بافتها مانند سيستم عصبي مركزي، غدد بزاقي و ماهيچهها يافت ميشود. بنابراين براي كنترل بيماري بهتر است لاشهها هرچه سريعتر سوزانده شده يا دفن گردند تا آلودگي محيط با ويروس كاهش يابد.
گاهي در امريكال شمالي انتقال بيماري در اثر گزش خفاشان خونخوار ايجاد ميشود.
چگونه از بيماري يپيشگيري ميكنند؟
اساس پيشگيري و كنترل هاري بر كنترل بيماري در حيوانات استوار است كه خود در سه بخش عمده قابل پيگيري مي باشد :
1. كنترل بيماري در حيات وحش
2. كنترل بيماري در جمعيت سگ هاي بدون صاحب
3. كنترل بيماري در جمعيت سگ هاي صاحبدار
1 - كنترل بيماري در حيات وحش
اهميت حيات وحش در شيوع بيماري هاري در ايران زياد مشخص نيست با اينهمه موارد متعددي از حمله گرگها، شغال و روباه هار به حيوانات و انسانها گزارش شده است. براي كنترل بيماري در اين حيوانات واكسن خوراكي در بازار موجود است كه آن را در داخل طعمه مانند سر مرغ قرار داده و در مسير يا محل تجمع حيوانات وحش پخش ميكنند.
2 - كنترل بيماري در جمعيت سگ هاي بدون صاحب
سگهاي بدون صاحب از مهمترين دلايل گزش انسانها در كشور ما ميباشد. لذا براي كنترل بيماري يا بايد اين سگها واكسينه شوند و يا به نحوي كنترل يا معدوم گردند. در عمل ديده شده است كه معدوم سازي سگها با توجه به خصوصيات توليدمثلي آنها كه معمولا در هر سال دو بار زايش دارند و هر بار نيز چندين توله به دنيا ميآورند زياد موثر نيست. زيرا تنها در مدت كوتاهي جمعيت خود را دوباره افزايش ميدهند. از طرف ديگر معدومسازي اغلب با استفاده از سلاحگرم انجام ميشود و با توجه به زوزههايي كه حيوان در زمان مرگ ميكشد معمولا افراد تمايل زيادي به معدومسازي آنها نشان نميدهند. بعلاوه گرفتن سگها و معدومسازي آنها بعد از تزريق ماده ضد درد نيز مشكل است. بنابراين در سالهاي اخير گرفتن سگها و رها كردن آنها بعد از عقيمسازي و تزريق واكسن پيشنهاد شده است. در اين حالت به صورت بيولوژيك جلو تكثير سگها گرفته ميشود. پيروي از اين روش در بعضي نقاط مانند بعضي از ايالات هند نتيجه بسيار مطلوبي داشته است.
براي واكسيناسيون سگهاي ولگرد در نپال از روش ديگري استفاده شده است كه ميتواند بعد از مطالعه در نقاط ديگر نيز مورد استفاده قرار گيرد. مسئولين سازمان جهاني بهداشت دام در مطالعه بيماري هاري در نپال متوجه شدند كه بسياري از سگهاي ولگرد با آنكه صاحب ندارند اما با افراد مرتبطند و آنها ميتوانند اين سگها را مهار كنند. بنابراين در اجراي برنامه واكسيناسيون از مردم خواستند كه اين سگها را جهت واكسيناسيون مهار كنند و اين طرح با موفقيت انجام شد.
3 - كنترل بيماري در جمعيت سگ هاي صاحبدار
كنترل بيماري در جمعيت سگ هاي صاحبدار معمولا با تزريق واكسن و نشانهگذاري آنها با استفاده از قلاده انجام ميشود. همچنين سگهاي بيمار معدوم و سگهاي مشكوك معدوم يا قرنطينه ميشوند. براي كنترل بيماري در جمعيت سگهاي صاحبدار بايد حداقل 70 درصد از آنها را واكسينه كرد.
اقدامات اوليه بعد از گزش انسان توسط حيوان بيمار چيست؟
در صورتيكه توسط حيوانات گزيده شديد براي جلوگيري از ابتلا به بيماري:
1 – محل گزش را به سرعت با آب و صابون و در صورت نبودن صابون با آب به خوبي بشوييد.
2 – از پانسمان كردن محل زخم پرهيز كنيد.
همين اقدام ساده ميتواند در بسياري از موارد از ابتلاي شما به بيماري هاري جلوگيري كند.
با اينهمه بايد جهت اطمينان در اولين فرصت به مراكز بهداشت مراجعه نماييد تا به شما واكسن و سرم ضدهاري تزريق شود.
توجه داشته باشيد كه اگر بيماري در انسان به موقع جلوگيري نشود و بيماري ظاهر گردد معمولاً انسان در عرض يك الي پنج روز بعد از بروز علائم باليني، ميميرد. در هر حال هاري غيرقابل درمان است و در نهايت باعث مرگ بيمار ميشود.
آيا ميتوان از گوشت دامهاي حلال گوشت كه توسط حيوان هار گزيده شده است استفاده كرد؟
در صورتيكه دام حلال گوشت توسط حيوان هار گزيده شود حداكثر تا 48 ساعت ميتوان آن را ذبح و بعد از جداسازي محل گزش، از گوشت آن استفاده كرد. اما بعد از سپري شدن اين مدت با توجه به اينكه ويروس در بدن حيوان رشد و تكثير و گسترش مييابد اين حيوانات را نميتوان ذبح و گوشت آنها را مورد مصرف قرار داد و بايد آنها را معدوم كرد. البته اين حيوانات را ميتوان حدود 6 ماه در قرنطينه قرار داد و در صورت عدم ظهور بيماري با انجام اقدامات خاص آنها عاري از بيماري اعلام كرد و از قرنطينه خارج نمود. اما در اين مدت حتي از شير آن دامها نبايد استفاده نمود و معمولا به علت هزينههاي بالا، قرنطينه اين دامها ميسر نيست و معدومسازي ترجيح دارد.