خراطی چیست؟

کار با چوب از هزاران سال پیش تا کنون برای بشر بسیار جالب و جذاب بوده؛ به همین جهت از آن در شاخه‌های مختلفی مانند کارهای عمرانی، ساخت لوازم منزل، وسایل تزیینی و … استفاده می‌شود. استفاده از چوب تنها به نجاری محدود نمی‌شود بلکه از آن در منبت‌ کاری، معرق‌ کاری، خاتم‌ کاری، ساخت ارسی و خراطی استفاده می‌شود. هنر خراطی یکی از صنایع دستی ایران است که از دیرباز تا کنون رواج داشته و طرفداران خاص خود را دارد. این هنر به‌طور کلی بیشتر در مناطق و کشورهایی که چوب در آن یافت می‌شود دیده می‌شود. واژه خراطی ریشه عربی داشته و از فعل خرط به معنای تراش و متقارن سازی چوب یا جدا کردن پوست چوب است. برخی انجام این کار را با نجاری یکی می‌دانند اما این دو شاخه باهم کاملا تفاوت دارند. در هنر نجاری، نجار سعی می‌کند تا از کنار هم قرار دادن انواع چوب، احجام گوناگون ایجاد کند در حالیکه در هنر خراطی، خراط با تراش چوب حجم مورد نظر را ایجاد می‌کند. نمونه‌هایی از هنر خراطی را می‌توان در گهواره، پایه آباژور، پایه میز، شمعدان، ظروف چوبی و … مشاهده کرد.

تاریخ شروع هنر خراطی به‌طور دقیق مشخص نیست اما از آنجا که چوب از اولین موادی بوده که بشر شناخته، می‌توان گفت قدمت این هنر به زمانی‌ بازمی‌گردد که انسان اولیه برای نخستین بار با استفاده از چوب سلاح ساخت. قدیمی‌ترین اثر خراطی مربوط به مقبره توتانخامون در مصر است که قدمتی بیش از سه‌هزار سال دارد. همچنین آثار کشف شده در مصر هم قدمت خراطی را به 1300 سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند. در آن زمان خراطی مانند امروز وجود نداشت و برای تراش چوب به دو نفر نیاز بود تا یک نفر چوب را چرخانده و دیگری با ابزار تیز به چوب درحال چرخش فرم دهد. پس از آن در قرون وسطی رومیان این هنر را گسترش دادند و با اضافه کردن پدال به ماشین خراطی، کار را ساده و از آن در کارهای دیگری مانند خم کردن فلزات استفاده کردند. در قرن‌های 16 و 17 میلادی آوازه خراطی به اروپا رسید و به‌زودی به یکی از سرگرمی‌های طبقه اشراف، درباریان و حکمرانان اروپایی تبدیل شد.

اگرچه خراطی در بیشتر شهرهای ایران رواج دارد اما در شهرهایی که دسترسی به ماده اولیه آن یعنی چوب راحت‌ تر است، رونق بیشتری دارد. از جمله این شهرها می‌توان به تبریز، رشت، ساری، چالوس، اردبیل، ارومیه، سقز، دزفول، سنندج و تهران اشاره کرد. تخت، چهار پایه و جای عود همگی نمونه‌ هایی از خراطی است که در بقایای نقش برجسته‌های کاخ داریوش به یادگار مانده است.

اگر بخواهیم دستگاه‌های خراطی را براساس چگونگی انتقال نیروی محرکه تقسیم کنیم، دستگاه خراطی به دو دسته چند سرعته و تک سرعته تقسیم می‌شوند.

همانطور که از نام این دستگاه مشخص است، سرعت‌های مختلفی داشته و به‌راحتی فقط با عوض کردن وضعیت کلید می‌توان سرعت آن را تغییر داد.

تغییر سرعت در این نوع دستگاه با تعویض جای تسمه‌ روی فولی پله‌ای اتفاق می‌افتد. فولی‌ها بر عکس هم قرار گرفته‌اند که یکی روی محور اصلی و دیگری موازی آن روی محور نیش در لنگه قرار می‌گیرد. هر چه قطر فولی بزرگ‌تر باشد و قطر فولی لنگه کوچک‌تر ، سرعت دستگاه بیشتر خواهد بود و بالعکس. همچنین دستگاه خراطی را براساس نوع پایه به دو دسته رومیزی و پایه‌دار تقسیم می‌کنند. بدنه دستگاه خراطی پایه دار روی پایه قرار می‌گیرد اما در نوع رومیزی، دستگاه پایه نداشته و باید روی میز قرار بگیرد. نکته: اندازه دستگاه بیان کننده اندازه بزرگ‌ترین قطر قطعه چوبی است که می‌توان روی دستگاه استفاده کرد. برای مثال دستگاه ۴۰ سانتی‌متری می‌تواند قطعه چوبی با قطر ۴۰ سانتی‌متر را خراطی کند. یکی از رایج‌ترین دستگاه‌های خراطی دستگاه ۳۰ سانتی‌متری است که طول مفید بدنه آن ۹۰ سانتی‌متر و سرعت آن بین ۳۰۰ تا ۲۷۰۰ دور در دقیقه است.

هر دستگاه خراطی از چهار بخش اصلی تشکیل شده که در ادامه به معرفی و توضیح هریک به‌صورت جداگانه می‌پردازیم.

طراحی بدنه اصلی مانند ریل بوده تا تکیه گاه ابزار (پیش پا) و فک متحرک (پله) روی آن به راحتی حرکت کنند. اگر دستگاه شما پایه دار است، پایه ها به زیر بدنه اصلی وصل شده است.

در قسمت سر بدنه فک ثابت قرار گرفته و در واقع محفظه‌ای است که موتور در آن تعبیه شده و نیروی چرخشی را از این قسمت به سایر قسمت‌ها مانند نیش و سه نظام منتقل می‌کند.

فک متحرک که به آن پله هم می‌گویند به صورت کشویی روی بدنه قرار گرفته و  با داشتن حالت ریلی به عقب و جلو حرکت می‌کند. این قسمت نسبت به طول قطعه کار تنظیم شده و با اهرم در جای خود ثابت می‌شود. روی فک متحرک، مرغکی دوکی ‌شکل تعبیه شده که محور آن در امتداد محور نیش بوده  و به‌صورت آزادانه می‌چرخد.

همانطور که از نام این قسمت پیداست، پیش پا به عنوان تکیه‌گاهی برای ابزار بوده و مانند پله روی ریل در جهات مختلف حرکت می‌کند و با چند اهرم عقب، جلو و ارتفاع آن تنظیم می‌شود.