عقیق Agate ، گونه‌ای گوهر سنگی است که از کوارتز و سنگ یمانی تشکیل شده است و دارای انواع مختلف و رنگ‌های متنوعی است. عقیق‌ها به طور معمول، در میان سنگ‌های دگرگون شده و سنگ‌های آتشفشانی، شکل می‌گیرند. بر پایه تحقیقات باستان‌شناسی، نخستین موارد استفاده بشر از عقیق، به هزاره سوم پیش از میلاد و تمدن دره سند باز می‌گردد. در یونان باستان، از عقیق‌ها به منظور ساخت جواهر و زیورآلات، استفاده می‌شد. عقیق همچنین برای ساخت مهر و نشان‌های ویژه برای جنگجویان یونانی، مورد استفاده بوده است
کانی‌شناسی عقیق
ترکیب شمیایی اصلی عقیق، Sio یا سیلیسیم دی اکسید است. عقیق از اقسام کوارتز است که مطابق جدول سختی شناسی کانی‌های معدنی موهس سختی برابر با 7 دارد. در بین کانی‌ها الماس با سختی 10 بالاترین درجه سختی را دارد و مقاوم‌ترین کانی به شمار می‌رود، در واقع می‌توان گفت عقیق اصل با 3 درجه اختلاف نسبت به الماس، سختی مناسبی دارد. همین سختی، یکی از راه‌های قیمت‌گذاری عقیق و تشخیص اصل از نوع بدل آن است. برای مثال اگر یک انگشتر عقیق مصنوعی داشته باشید و با پارچه ابریشمی زبری روی آن را ماساژ دهید، روی آن خش می‌افتد اما سطح عقیق اصل با این کار جلوه و درخشندگی بیشتری پیدا می‌کند. گاهی در فرآیند تشکیل عقیق، عناصر شیمیایی دیگری نظیر آلومینیوم، آهن، منیزیم، کلسیم، نیکل، کروم در کنار آن قرار گرفته و وارد ساختار بلورین عقیق می‌شوند. این پدیده ممکن است باعث ایجاد انواع و رنگ‌های گوناگون عقیق شود. عقیق، درخشنده و دارای ساختاری بلورین است و گونه‌ای از آن دارای مقدار زیادی میکا است، که دلربا نامیده می‌شود. شکل بلورین عقیق، نازک و شش گوش است و این کانی در پتاسیم هیدروکسید ( KOH ) حل می‌شود.
نحوه تشکیل عقیق
عقیق‌ها معمولا به صورت دانه‌هایی در حفره‌ها و منافذ موجود در سنگ‌های آتشفشانی یافت می‌شوند. این حفره‌ها محل خروج گازها از گدازه‌های آتشفشانی در حال سرد شدن هستند که در نهایت منجر به ایجاد یک بافت حفره‌ای و متخلخل در سنگ‌های آتشفشانی می‌شود. با ورود مایعات مملو از سیلیس به این حفره‌ها، مراحل شکل‌گیری عقیق، آغاز می‌شود. نخست، لایه نازکی از عقیق، مرسوم به لایه پرایمر یا آغازگر، سراسر سطوح حفره و دیواره‌های داخلی آن را می‌پوشاند، در ادامه شکل‌گیری ساختار بلورین عقیق به آرامی ادامه پیدا می‌کند. وضعیت و شرایط تشکیل و ترکیبات شیمیایی موجود در محیط، باعث تولید انواع متنوعی عقیق با ویژگی‌ها، نقش و نگارها و الگوهای رنگی متفاوت می‌شود. به عنوان مثال، اگر مایعات حاوی سیلیس، به طور کامل، حفره را پر نکنند، نوعی عقیق به نام عقیق توخالی ( Hollow Agate ) ساخته می‌شود. چنان‌چه در هنگام تشکیل عقیق، اکسیدهایی از آهن یا منگنز در محل موجود باشد، ممکن است در نهایت، سنگی دارای رگه‌های سبز با نام عقیق خزه‌ای یا عقیق شجر ایجاد شود. علاوه بر سنگ‌های آتشفشانی و سنگ‌های دگرگون شده، عقیق‌ها در شرایطی می‌توانند در میان سنگ‌های رسوبی مانند دولومیت و سنگ آهک نیز شکل بگیرند. شکل‌گیری عقیق همچنین در مجاورت سنگواره چوب‌ها، بقایای اجساد، صدف و فسیل جانورانی از جمله شکم‌پایان و مرجان‌ها مشاهده شده است.
استفاده از عقیق در صنعت و هنر
عقیق به دلیل استحکام بسیار بالا و مقاومت آن و عدم واکنش با مواد شیمیایی، در برخی صنایع مورد استفاده است. در تولید برخی از تجهیزات سنجش و اندازه‌گیری دقیق آزمایشگاهی، ساخت هاون‌های آزمایشگاهی و در ساخت ابزارهای مورد استفاده در صنایع چرم‌کاری، از عقیق استفاده می‌شود. عقیق همچنین در ساخت جواهرات و زیورآلاتی چون سنجاق سینه، گردنبند، انگشتر طلا و در ساخت مهر و تیله مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخچه عقیق
تئوفراستوس این سنگ را در قرن چهاردهم در رودخانه کشف کرد، کاسه‌ها و ظروف ساخته شده از جنس عقیق در دوران امپراتوری بیزانس ( روم شرقی- قسطنطنیه)، بسیار محبوب بودند و جمع‌آوری این کاسه‌ها در خانواده‌های ثروتمند اروپا در دوره رنسانس رواج داشته که امروزه در بسیاری از موزه‌ها نظیر لوور فرانسه این ظروف یا کاسه‌های ساخته شده، بسیار مورد اهمیت قرار می‌گیرند و از آنها نگهداری می‌شود. سنگ عقیق یک سنگ نیمه قیمتی محسوب می‌شود و از جمله کانی‌های است که از تلفیق چند عنصر شیمیایی تشکیل شده است. از ویژگی‌های این کانی می‌توان ریزدانه بودن و روشن بودن رنگ را نام برد. انواع بافت این نگین به صورت، نیمه شفاف، مات و دارای جلای شیشه‌ای وجود دارد. از سه هزار سال پیش مصری‌ها از خواص سنگ عقیق برای ساختن مهره استفاده می‌کردند و امروزه نیز محبوبیت فراوانی دارد. یکی از مجموعه‌های بی‌نظیر شناخته شده که بیش از سه هزار کاسه از جنس عقیق در آن وجود دارد، متعلق به پادشاه پونتوس، بهرام است، که می‌توان از روی قدمت و نحوه جمع‌آوری این کاسه‌ها در آن دوران، حدس زد که چقدر در آن زمان ارزشمند و مورد توجه بودند، به طوری که خانواده‌های اشراف و ثروتمندان به دنبال جمع‌آوری کلکسیون‌های آنها بودند. اولین بار تراش این گوهر نیمه قیمتی در سال 1548 میلادی اتفاق افتاد، اما به طور گسترده تراش‌های این نگین زیبا از ابتدای قرن شانزدهم به طور رسمی در آلمان توسط ایدار – اوبراشتاین انجام شد و تا به امروز نیز ادامه یافته است، به گونه‌ای که مراکز تراش‌کاری " ایدار " بهترین مراکز جهت تراش این گوهر می‌باشند و روزانه حجم زیادی از انواع سنگ‌های قیمتی از تمام دنیا جهت تراش‌کاری و حکاکی وارد این مرکز می‌شوند.
انواع سنگ عقیق
انواع مختلفی از این نگین قدیمی و زیبا با توجه به نوع شکل و ساختار لایه های آن وجود دارد، که به صورت زیر می‌باشند:
عقیق خزه‌ای: اولین نوع عقیق است که دارای محتویاتی از بلورهای سبز رنگ به شکل خزه می‌باشد.
شجری: نوعی سنگ به رنگ خاکستری یا بی‌رنگ و نیمه‌شفاف است که بر روی سطح آن اشکال درخت گونه نقش بسته است.
باباقوری: این نوع از لایه‌های دایره گونه موازی هم که دارای یک نقطه تیره رنگ در مرکز هستند، تشکیل شده است.
آبدار: در این نوع سنگ مقداری آب وجود دارد که به زمان پیدایش آن مربوط است و در تراش‌های نازک از سنگ، آب داخل آن قابل رویت می‌باشد.
مجوف: سنگی که دارای حفره های متعدد و توخالی زیادی است.
دژی: نوعی ازعقیق که رو یا درون آن نقشه‌ای مانند دژهای قدیمی وجود دارد.
منظره‌ای: درون این نوع گوهر اشکالی به شکل درختان و مناظر طبیعی مشاهده می‌گردد.
لایه‌ای: در این نوع، لایه‌های سنگ موازی با یکدیگر می‌باشند.
مواردی که گفته شد، مهم‌ترین مد‌ل‌ها از انواع سنگ‌های عقیق هستند و همچنین می‌توان به مدل‌های آبی هلی، بنفش سلوی، آبی نواری و نوع آتشی آن اشاره کرد.
تنوع سنگ عقیق از نظر رنگ‌بندی
انواع عقیق معمولا به شکل لایه‌های مسطح هستند که وجود ناخالصی‌هایی با اشکال مختلف که گاهی اوقات منظره جذابی را ایجاد می‌کنند، باعث با ارزش شدن آنها می‌شود. این نگین از نظر رنگ‌بندی انواع مختلفی دارد، این گوهر در بیش از 30 رنگ مختلف دیده شده است، با توجه به کیفیت رنگ و پدیده‌هایی که نشان می‌دهد، در زمره سنگ‌های نیمه قیمتی قرار می‌گیرد. ساختار میکروسکوپی آنها، وجود مایع ، جامد، گاز و به ویژه حضور عناصر فلزی رنگ زا مانند قهوه‌ای، سفید، قرمز، خاکستری، صورتی، سیاه و سفید، سبز و زرد درآن نشان می‌دهد، که طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها را شامل می‌شوند. همچنین عقیق یمانی، سلیمانی و ... از دیگر انواع عقیق می‌باشند. نمونه‌هایی از انواع رنگ‌های بکار رفته در جواهرسازی به صورت زیر می‌باشند.