مرمت سنگ چگونه انجام می‌شود؟

سنگ در معماری داستان قدیمی و کهن است. اقلیم‌های متفاوت در ایران بستری را فراهم کرده که معماری‌ در قالب‌های گوناگون شکل گرفته است. معماران با توجه به مصالح بوم آورد و بومی در هر منطقه از ایران بنایی را خلق کرده‌اند. در مناطق کوهستانی و سرد سنگ نقش مهمی را در بناهای تاریخی ایفا می‌کند و نحوه‌ی به کارگیری از آن نیز همواره عالی و هنرمندانه بوده است. مرمت بناهای سنگی دانشی بر پایه‌ی تجربه‌های معماران از روزگاران دور تا به امروز است. سنگ، خانه‌ای است که انسان در آن ابتدا سکنا گزید و سپس از آن سقفی ساخت.

استفاده از سنگ از دیرباز مورد توجه معماران بوده است و امروزه با ترکیب روش‌های نوین از آن استفاده زیادی می‌شود. بناهای سنگی به خوبی در برابر عوامل جوی و ناملایمت‌های اقلیمی مانند زلزله، سیل و یخبندان به خوبی دوام آوردند. شرایط موجود و بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که شیوه‌ی معماری کوهستانی در منطقه‌ی غرب کشور یکسان است. تبحر یک معدن‌کار در تشخیص سنگی که مناسب در به‌کارگیری در یک بنا باشد، نخستین شرط دوام بنای سنگی است. در ساخت بناهای سنگی سه استادکار باید در مراحل ساخت بنا حضور داشته باشند؛ معدن‌چی، سنگ‌تراش و معمار، که سرپرستی ساخت را به عهده دارد. تشخیص سنگ بسیار مهم است و همچنین تشخیص معدن‌چی در نوع سنگ مناسب بی‌تاثیر نیست، بنابراین کسی که به این تشخیص می‌پردازد، باید هم معمار و هم سنگ‌تراش خوبی باشد. سنگی که در بناهای تاریخی به کار می‌رود باید حداقل یک متر از زیر زمین استخراج شود، زیرا که آفتاب و طبیعت تاثیراتی بر روی سنگ گذاشته و نوع استخراج در تراش خوردن سنگ بسیار موثر است. عمده آسیب‌هایی که به بناهای سنگی وارد می‌شود شرایط آب و هوایی، سرما، تغییر دمای شدید و باران‌های اسیدی است. می‌توان ماکو را شهری از دیار کهن که بناهای سنگی آن قالب معماری کلیسا است، دانست. ماکو از جمله شهری‌هایی است که پر از دست‌آوردهای فرهنگی می‌باشد و گستره‌ی آن حوالی شهر را در بر گرفته است.

این بنا در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. کاوش‌های صورت گرفته در این شهر باستانی و کهن، نشان از حضور اقوام مختلفی همچون مادها، هخامنشیان، ساسانیان، اشکانیان و... در این سرزمین داشته است. تخت سلیمان نیایشگاهی سنگی است که از تقدس در دین زرتشت برخوردار بوده است. اختلافی که بین اشکانیان و ساسانیان بود موجب سقوط پارتیان می‌شود باعث از بین رفتن و آتش‌سوزی بنا می‌شود و به شدت آسیب می‌بیند ولی به دلیل تقدس آب و ایزد بانوی ‌آناهیتا دوباره در دوره‌های بعد مرمت و بازسازی می‌شود. آسیبی که در حمله‌ی اعراب به این بنا وارد شد، بسیار جدی و غیر قابل جبران بود و در عین آسیب، رها می‌شود و سال‌ها در دل یخ و باران و باد، زنده می‌ماند. تخت سلیمان محوطه‌ی بسیار بزرگی است و برای مرمت دوباره‌ی آن احتیاج به کارگاه، دفتر فنی، آزمایشگاه مرمت سنگ، نیروهای متخصص و تجهیزات کافی است و چراغ پایگاه مرمت باید به صورت دایم در این مکان روشن باشد و احتیاج به حضور دایم و افراد مشغول به کار دارد.

پایداری یک بنای تاریخی مهم‌ترین سند برای پذیرش درستی محاسبه‌های مهندسی و کارآمدی ترفندهای ساختمانی مانند انتخاب مصالح، جایگزینی بنا و سازه است. بنابراین برای مرمت بناهای تاریخی الویت با استفاده از همان ابزار و شیوه‌های اصیل و بومی است که میراث تجربه‌های بسیار در زمینه‌ی مرمت و معماری سنگی است. تشخیص صحیح مصالح ستنی به کار رفته در بناها و تامین همان مواد برای مرمت نیازمند پژوهشی دقیق است. کشف معادن قدیمی و استخراج از همان معدن در صورت امکان باعث همگونی و پیوستگی مصالح در هنگام مرمت بنا می‌شود. فهم این موضوع که معماران گذشته از مصالح بوم‌آورد استفاده می‌کردند چندان دشوار نیست، ولی احتیاج به صبر و حوصله زیاد دارد. به دلیل پًرهزینه بودن روش‌های سنتی از اجرای آن‌ها پرهیز می‌شود. مرمت سریع، بدون پشتوانه‌ی علمی، سرمایه‌ی لازم و نیروی کار متخصص در زمینه‌ی مرمت از دلایل تخریب در بنا است. در مرمت سنگ از بین بردن علف هرز بسیار مهم است زیرا که در زیر بنا رشد کرده و سنگ را خرد و در نهایت می‌شکند. سنگ بعد از مرمت نیاز به مراقبت و حفاظت دارد.

دانش مرمت حاصل همکاری گروهی متخصص در زمینه‌های گوناگون است که ثمره‌ی هر کدام بر دیگری اثر دارد. برای مرمت بناهای تاریخی استفاده از سیمان و ایزوگام توصیه نمی‌شود، زیرا که تمامی اصول طبیعی بنا را در هم می‌ریزد. در مرمت قره کلیسا در آذربایجان غربی از سنگ‌های بسیار زیبایی استفاده شده است اما در اثر مرمت آن با سیمان اصول کلی معماری به هم ریخته است. عواملی که حفاظت و مرمت بناهای تاریخی را تهدید می‌کند واگذاری به ارگان‌هایی است که توجه به این بناهای ارزشمند نمی‌کنند. مرمت باید گام به گام و با توجه انجام شود، زیرا که امری حساس و زمان‌بر است. دادن طرح مرمتی باید شامل پژوهشی کامل و جامع در علوم اجتماعی، سیاسی، فن و هنر باشد. استفاده از سلیقه‌های شخصی و طبع‌آزمایی‌های هنرمندانه می‌تواند هویت بنا را مخدوش و از بین ببرد. اصالت در بنا یکی از مهمترین ویژگی‌های مرمت است. پرسش بسیار مهمی که در امر مرمت بسیار مورد توجه است این است که چه زمان باید به امر بازسازی بنا پرداخت؟ در مرمت و بازسازی بین مرمتگران اخلاف وجود دارد. اوستاکاران سنتی اصولا با امر بازسازی موافق نیستند ولی در شرایط اضطراری بازسازی در بنا باعث نجات کل بنا می‌شود ولی در امر بازسازی نیز باید در همان هیبت و هویت قبلی خودش امر مرمت انجام شود.